El-Kindî 801–873 yılları arasında Küfe şehrinde yaşadı. Tam ismi Ebu Yusuf Yâkub İbn İshak el-Kindî’dir. İsmi Batılı kaynaklarda Alkindus olarak geçer. Ailesi devletin önemli kademelerinde söz sahibi idi ve Küfe şehrinin yöneticisiydi (3). Kindî çalışmalarına, ilk olarak, atalarının, Kindî’nin İslâmiyet’le şereflenip Efendimiz’in (sav) Ashabına katılan ilk hükümdarı el-Eş’as zamanından beri, büyük bir mülk sahibi olduğu Basra’da başladı.
El-Me’mun (813-833) döneminde Kindî, devrin büyük bir kültür merkezi olan Abbasî başkenti Bağdad’a geldi. Buradaki verimli çalışmaları sayesinde kısa sürede saray astronomluğuna yükseldi. 837 yılında gökcisimleri konusundaki bilgileri bütün muasırlarını geçmişti ve bu ona bir ayrıcalık getiriyordu. Kindî daha sonra Samarra’da Halife el-Mutasım’ın oğlu Ahmet’e öğretmenlik yapmaya başladı. Abbasiler’le olan bu yakın ilişkileri pek uzun sürmedi ve 847’de Halife el-Vâsık’ın vefatıyla sona erdi. 861’den sonra Kindî tekrar kütüphanesine döndü ve 873 yılında öldü.
Kindî 72 yıllık hayatı boyunca birçok konuda araştırmalar yapmış ve seviyeli eserler vermiştir. Kitab fi Mahiyeti’1-İlim ve Aksamihi (İlmin mahiyeti ve kısımları) adlı eserinde ilimleri sistematize etmeyi denemiştir. Kindî’nin çalıştığı konulardan bazılarına kısaca temas edelim:
1-FİZİK:
El-Kindî’ye göre bütün varlıklar ve varlığın fiziki hâdiseleri izafîdir. Zaman, mekân ve hız birbirine bağlı İzafî olaylardır.
Kindî şöyle der: “… Zaman ancak hareketle, cisim hareketle, hareket cisimle vardır..” (4). Aynı şekilde şunu da ilâve eder: “… O halde asla, cisim, hareket ve zamandan biri diğe-rinden esasta Önce değildir” (5)
Kindî’ye göre herşey birbiriyle izafîdir. Aynı zamanda herşey gözlemciye göre de izafîdir. Bunu Einstein, yürüyen vagonlar misaliyle ifade ettiği gibi, el-Kindî de inip çıkan in-san misaliyle anlatır.
El-Kindî fiziğine göre zaman, cismin varolma süresidir. Hız ve yavaşlık ise hareketin modaliteleridir (*1). Onlar ancak zamanla bilinebilir ve ölçülebilirler.
El-Kindî yavaşlığı şöyle tarif eder: “Yavaş diye isimlendirdiğimiz şey, uzun zaman içinde hareket etmektedir” (6).
Aynı şekilde hızı da şöyle tarif eder: “Hız ise kısa zamanın içinde hareket etmektir” (7).
El-Kindî henüz erken bir dönemde, Öklid’i esas alarak optik üzerine bir eseri kaleme almıştı ve bu eserin Latince inceleme olan La Aspectus, Öklid optiğinin Batı’da tanınmasını sağlamıştı. Kindî ayrıca göğün neden mavi olduğunu da açıklamıştı (8).
2-MATEMATİK:
El-Kindî gerek Aritmetik’te gerekse Geometri’de kayda değer orijinal çalışmalar yapmıştır. En önemli çalışması ise onun ışığın yansıması ve Kâinatın yuvarlaklığı hakkındaki tesbitleridir (9). Kindî “Uzay Geometrisi” ile de ilgilenmiş ve kâinatın kürevî olduğunu, sonsuz büyüklükte olamayacağını ispatlamış, dünyanın ve okyanus yüzeylerinin de mecburen yuvarlak olacağını belirtmişti (10). El-Kindî sekizi sayılar teorisi, ikisi oran ve zaman ölçümü, birisi de İzafî büyüklükler hakkında olmak üzere yazdığı 11 kitabında modern aritmetiğin temellerini atmıştı. Kindî’nin bu risaleleri şunlardır:
1.Aritmetiğe Giriş
2.Hint Rakamları Üzerine Risale
3.Sayıların İzahı Hakkında Risale
4.Sayıların Armonisi Üzerine
5.Sayılar Zaviyesinden Ehadİyet Risalesi.
6.İkiz Sayıların Islahı Üzerine Risale.
7.Sayılar Zaviyesinden Tahmin Üzerine Risale.
8.Doğrular ve Sayılarla Çarpımları Üzerine Risale.
9.İzafi Büyüklükler Üzerine Risale.
10.Oran ve Zaman Ölçümleri Üzerine Risale.
11.Sayılar, İşlemler ve Sadeleştirme Üzerine Risale (11).
El-Kindî ayrıca uzay geometrisinin de kuruculuğunu yapmış ve bu dalda da aşağıda adı geçen eserleri vermiştir.
1.Kâinatın Yuvarlaklığı Üzerine.
2.Basit Elementlerin ve En Uzak Kütlelerin Yuvarlaklığı Üzerine.
3.Kürevî Şekiller Üzerine.
4.Bir Küre Üzerine Azimut Yapımı Hakkında Risale.
5.Deniz ve Su Yüzeyinin Yuvarlaklığı Hakkında Risale.
6.Kürenin Ayarlanması Üzerine Risale.
7.Ekliptik Düzlemin ve Diğer Gökcisimlerinin İzafi Vaziyetlerini Temsil Eden Küre İskeletinin Yapımı Üzerine Risale.
3-TIP:
El-Kindî, yoğun bir şekilde olmasa da tıpla, özellikle eczacılıkla ilgilenmişti.El-Kindî’nin bu konudaki uzmanlığı “Akrabazim” adlı eserinden anlaşılabilir.
Biieşimli ilaçların pozolojisi üzerindeki çalışması olan “Risale fi Marife al-Kuvve il Edviyye il-Mürekkeb” adlı eserinde ilaçların tesir şiddetlerine ve kalitelerine göre sınıflandırmaya çalışmıştır. El-Kindî, “Yunan hekimleri sadece basit ilaçlarla uğraştılar ve yalnız onları incelediler, ama çok daha etkili olan bileşimli ilaçları açıklamayı başaramadılar” diyor.
El-Kindî, geometrik işlem mantığını bir ilacın basit bileşenlerinin kalitesi ve miktarını tayin amacıyla Galenik doktrine uyguladı. Daha sonra temel maddelerin toplam miktarını hesapladı.
El-Kindî, aynı zamanda Psikofizyoloji dalının ilk temsilcisidir. Psikofizyoloji genci olarak maddî âmillerin, yani fizikî tesirlerin, insan ruh, hissiyat ve iç duygularında meydana getirdiği etkiyi Ölçme bilimi olarak tarif edilebilir. Bu tarif daha çok modern psikofizyolojistlerin ilki kabul edilen Weber ve Fechner’in tariflerine uygundur. Ancak el-Kindî bu bilimi tıbbın bir dalı olarak ve hastalığın şiddet ve tabiatıyla, ilaçların dozajları arasında bir ilgi kurulabileceğini ve ilaçların bünyede meydana getirecekleri etkinin ölçülebileceğini düşünür; böylece basil bir pozoloji yerine ilmî psikofizyoloji’yi oturtmak ister (12).
El-Kindî, adı geçen eserinde, ilaçların, hastalığın şiddetine göre tayin edilebileceğini, böylece de bunlar hastaya verildiğinde hiçbir yan tesir meydana getirmeden, hastalığı iyileştirilebileceğini söyler. El-Kindî ilk defa ilaçlarla, onların vücuttaki tesirlerini ölçmek ister ve bunun kanunlarını tesbit eder ki, bu kanunlar daha sonra iki Alman psikolofizyolojist tarafından aynen tekrarlanacaktır.
El-Kindî’nin tesbit ettiği kanunlar şöyle özetlenebilir:
1)Her ilaç vücutta, doktor tarafından hissedilebilen bir sansasyon oluşturur ve bütün sansasyonlarda aynı olan, hissedilebilen minimum bir sansasyon eşiği vardır.
2)Sansasyonlar, onlara âmil olan fizikî etkenlerden daha az büyür (3 3). Weber ve Fechner bu konuları matematiksel olarak dile getirdi ve Fechner sansasyonun fizikî âmilin logaritmasıyla doğru orantılı olduğunu buldu.
4- JEOLOJİ VE MÎNEROLOJİ:
El-Kindî, mineroloji konusunda “Risale fi Enva’il Cevahir il-Samina ve Gayriha” (Kıymetli taşlar ve diğer taş türleri hakkında) ve “Risale fi Enva’il-Hıcare ve Cevahir” (Taş ve cevher türleri üzerine risale) adlı eserleri meşhurdur. Kindî ayrıca metalürji ve kılıç yapımı hakkında Arapça’da türünün ilk örneği olan bir Risale yazmıştır. Bu risale Risale fi Enva es-Suyuf el-Hadid (Çelik kılıç türleri hakkında risale) adıyla anılır (14). (Bkz. A. Treatise on Swords and their esential attributes, a Rare and orifinal work of al-Kindî, the great Arab philosopher, nşr. RMN Eshan Elahie, Lahor, 1962).
5-DİĞER DALLAR:
El-Kindi coğrafyayla ilgili olarak matematiksel eserler de ortaya koydu ve bu konuda Batlamyus modelini izledi. Kindi zooloji konusunda da birkaç risale kaleme aldı (15). Ayrıca “Kimya el-Itr vel Te’sidat” (*2) adlı eserinde de aromatik ilaçlar ve kozmetikler hakkında bilgi vermiştir. Bu eser Kral Garbers tarafından Almanca’ya tercüme edilmiş ve “Buchüber die Chemie der Parfumchemie und Drogenkuke aus dem 9 Fahrhunderl Leipzig,1943”, başlığında yayınlanmıştır (16).
Büyük bir ilmî şahsiyete sahip olduğu eserlerinin seviyesinden belli olan el-Kindî’nin ilmin hemen her sahasında 270 adet büyüklü küçüklü eseri kayıtlara geçmiştir. Batı ortaçağına en çok tesir edenlerden biri olduğu için Cordano ona, insanlığın 12 büyük adamından biri unvanını verir (17). En çok tesir ettiği Batılılar Gerarde de Cremano, Roger Bacon, Witeldo ve Yahudi İsak el-İsraili’dir. Kindî büyük ölçüde Farabî, İbn-İ Sina ve diğer İslâm düşünürlerine de tesir etmiştir.
DİPNOTLAR:
(*I) İki farklı haldir.
(*2) Eserin bir kopyası İstanbul’da mevcuttur. Ayasofya, no.3594.
2) en-Nisa(162).
3) Watt, Monlgomery, İslamic Philosophy and Technology.
4) Kindî, el-Felscfe ul-Ula, s.l 19.
5) a.g.e. s.119.
6) El-Kindî, Kitab ul-Cevahir’il-Hamse, s. 32.
7) a.g.e., s. 32.
8) Nasr. Seyyid Hüseyin. İslâm ve İlim.
9} Singerg Charles. A short of scientifıc İdeas, c.2, s. 445-6.
10) Serdar. Ziyaüddin. The Touch of Midas. Science values and enviroment in Islam and the West, s. 70–75.
11) El-Dafia’, Ali Abdullah, The Müslim Controbulion to Mathematics. s. 32.
12) Doç. Dr. Bayrakdur, M. İslamda Bilim ve Teknoloji Tarihi.
13) Gouthier, Los Alileeedents Greco-Arabes; de la Psychopsique, s. 10–27.
14) Nasr Seyyid Hüseyin, a.g. e., 15.
15) a.g.e
16) Hamarneh Sami, Life and Ideas of Al-Kindî, Hamdard c. 29. s.68.
I7) Bayrakdar, a.g.e., s. 206.
