Home » Tarih » Endülüs » Endülüs Coğrafyası ve Yer Adları

Endülüs Coğrafyası ve Yer Adları

sempozyum-hakkinda_n149

Endülüs Coğrafyası ve Yer Adları

İspanya, Portekiz ve Güney Fransa’nın içinde bulunduğu Batı Avrupa’nın Ortaçağ tarihi neredeyse Endülüs tarihi ile özdeş durumdadır. Endülüs, Müslümanların ilk İslam fetihleri sürecinde Kuzey Afrika’yı fethetmelerinden sonra 711 yılında çıkarma yaparak kısa zamanda nerdeyse tamamını ele geçirdikleri İberya Yarımadası’nın Müslümanlar tarafından benimsenen coğrafya ve devlet adıdır. Bugünkü bilimsel literatürde Türkçe söyleniş şekli Endülüs olmakla birlikte, asıl Arapça şekli “Endelüs”tür. Batı dillerindeki söylenişi ise Al-Andalus, Andalus, Andalusia ve Andalucia’dır (Bugünkü İspanya’nın güney otonom bölgesinin de adı). Siyasi hayatı 711 ile 1492 yılları arasını kapsayan Endülüs Devletinin bilimsel literatürde el-Endelüs el-İslâmiyye, İsbanya el-İslâmiyye, Muslim Spain and Portugal, Espana Musulmana ve Islamic Spain gibi farklı dillerde farklı ifade şekilleri de mevcuttur. Ortaçağ tarihi göz önüne alındığında Endülüs Yarımadası olarak da adlandırılması mümkün olan bu yarımada üzerinde, Endülüs veya Endülüs Devleti teriminin kapsamında olarak bugün İspanya, Portekiz ve Güney Fransa bulunmaktadır.

Endülüs, kendine has coğrafî, siyasî, sosyal ve kültürel özellikleriyle İslam ve Avrupa tarihi içerisinde apayrı bir yeri ve önemi olan bir bölgedir. Yeryüzündeki üç büyük semavî din mensubu toplulukların, aynı çatı altında bir arada yaşamalarından meydana gelen ortak bir kültür bölgesidir. Burası, Doğu-Batı mücâdelesinin Haçlı Seferlerine dönüşmesinin düşünce kaynağı ve Haçlı Seferlerinin ilk cephesi olmuş, Avrupa Hıristiyanlarının neredeyse topyekûn birleşerek gerçekleştirdikleri Haçlı saldırıları karşısında yüzyıllarca ayakta kalmayı başarmış bir Müslüman devletidir.

Çağımız problemleri dikkate alınarak bakıldığında Endülüs, İslam tarihindeki Müslim-Gayri Müslim ilişkilerinin insan hakları, hoşgörü, din ve inanç özgürlüğü gibi evrensel değerler çerçevesinde yürütülmeye çalışıldığı güzel örneklerden birisidir. Endülüs’ü Doğu İslam dünyasından ayıran kültür farkının kaynağı da, çok kültürlü ortamda yaşanan ortaklaşa hayat düzenidir.

İşte mahiyeti ve tarihî önemi hakkında kısaca bunları söyleyebileceğimiz Endülüs üzerine Türkiye’de daha yeni yapılmaya başlanan bilimsel çalışmalar ise, çok sınırlı ve yetersiz görünmektedir. Türk insanı tarafından yapılan bilimsel çalışmaların metodolojisinde, kendine mâl etme ya da kendi literatürünü oluşturma prensibi de vardır. Bu nedenle, bu alanda yapılacak çalışmalara temel teşkil etmesi bakımından önem arz ettiğine inandığımız bu çalışma, Ortaçağ Endülüs ya da İberya Yarımadası üzerindeki medenî ve coğrafî yerlerin adlarını, bulabildiğimiz çoğunun Arapça ve İspanyolca telaffuzlarıyla birlikte tespit edilmiş şekilde ülkemiz bilim çevrelerine sunmaktadır.

Yer ve şahıs isimlerinin yazımında benimsediğimiz prensip şöyledir: Eğer bir isim Arapça menşeli veya bir yer Müslümanlarca fethedilmişse, o ismin Arapça şeklini dışta ve İspanyolca şeklini parantez içinde yazdık, Cebelitârık (Gibraltar) ve Yusuf (Yuçaf) gibi; eğer bir isim İspanyolca menşeli veya bir yer Müslümanlarca fethedilmemişse, o ismin İspanyolca şeklini dışta ve Arapça şeklini parantez içinde yazdık, Oviedo (Ubît) ve Alfonso (Ezfûnş) gibi. Bu iki kalıba uymayan üçüncü bir şekil daha vardır. O da, adını sınırları dâhilindeki bir kentin adından alan İspanyol devletlerinin yazımıdır. Eğer o kent Müslümanlarca fethedilmişse, kentten bahsedilirken Arapça söylenişini dışta, İspanyolcasını parantez içinde, devletten bahsederken ise tersi şekilde yazdık, Liyûn (Leon) ve Kaştâle (Kastilya) kentleri, Kastilya (Kaştâle) ve Leon (Liyûn) devletleri gibi. Eğer o kent Müslümanlarca fethedilmemişse, o zaman hem kentten ve hem de devletten bahsederken İspanyolcasını dışta ve Arapçasını parantez içinde yazdık, Asturias (Aştûrîş) ve Navar (Nebra) devletleri gibi. Adlar alfabetik olarak aşağıya sıralanmıştır.

Âbile (Avila)
Abinyûn (Avignon)
Afs (Aspe) Tepesi
Anbûrîş (Ampurias)
Anût (Monetagudo)
Aragon (Ergûn)
Arak (Alarcos)
Arbûne (Narbona)
Arce (Alanje)
Âştrû (Astro)
Aşturga (Astorga)
Aştûriş (Asturias)

Bâcce (Beja)
Balaskoga
Balâtü’s-Sûf (Balazote)
Balâtüşşühedâ (Tours)
Bâlegîr (Balaguer)
Bâlme (Palma)
Bânyûs (Baños)
Bârbinyân
Bâse (Basella)
Batalyevs (Badajoz)
Beccâne (Pechina)
Bedûl (Badules)
Belây (Poley, Aguilar)
Beledü’l-Velîd (Valladolid)
Belensiye (Valencia)
Belîsâne (Belicena)
Belmâte (Palmella)
Beltâş (Pleitas)
Beltîre
Belyâne (Villena)
Belliş Mâlega (Vélez Málaga)
Bellûr (Valor)
Benbelûne, Benbülûne (Pamplona)
Benişküle, Bünüşküle (Peniscola)
Berâfyâ
BerâşeBerbeştru, Berbeşter, Bübeşter (Barbastro)
Berdûle (Berdolia)
Berşelûne (Barcelona, Barselona)
Beşkens (Bask)
Besta (Baza)
Beyâne, Beyyûne (Baena)
Beyrân (Bairen)
Beyyâse (Baeza)
Bîbeş (Beas)
Bîğû (Priego)
Bilâdü’l-Cevf (Estermadore)
Bilbâv (Bilbao)
Bîre (Vera)
Bîş (Beas)
Bıtrîr (Petrel)
Bitrûş (Pedroche)
Bizilyâne (Ventas de Bezmiliana)
Bübeştru (Bobastro)
Bühayratü’l-Handak
Bûnt, el-Bünt (Alpuente)
Bürce, Berce (Borja)
Burcu Cemel
Burguş (Burgos)
Büriyyâne (Burriana)
Bürşâne (Purchena)
Bürt, el-Bürtât (Pireneler)
Bürzîl (Bordeaux)
Büşşerât, el-Büşşere (Alpujarras)

Câga (Cangas)
Cebelü Süleyman (Cuesta de Zulema)
Cebelü Târık, Cebelü’l-Feth (Gilbraltar, Mons Calpe)
Cebelü’l-Ma’den, Cebelü’l-Berânis (Sierra de Almaden)
Cebelü’s-Savma’a (Alminar)
Cebelü’s-Sebîke
Cebelü’s-Selc, Cebelü Şüleyr (Sierra Nevada)
Cebelü’ş-Şeref (Ajarafe)
Celâb
Cennetü’l-Arîf (Generalife)
Ceyrûne
Ceyyân (Jaen)
Cezâiru’ş-Şarkıyye, (Islas Baleares, Balear Adaları)
Cezîretü Menûrka (Menorca)
Cezîretü Meyûrka (Majorca, Mallorca)
Cezîretü Şeltış
Cezîretü’l-Hadrâ (Algeciras)
Cezîretü’l-Yâbise
Cibâlü Kantebriye, Cibâlü Şîbe
Cibâlü Vâdî’r-Remle (Guadarrama)
Cibâlü’ş-Şârât (Sierras Morina)
Cibâlü’s-Selc (Sierra Nevada)
Cıllag Nehri
Cıllîkıye, Gâle, Gâlîş (Galicia, Gaule, Galya)
Cincâle, Şentecelâ (Chinchilla)
Cülümâniye (Jurumena)
Cüründe (Gerona)

Dâniye (Denia)
Decme (Diezma)
Delâye (Dalias)
Derûga, Deravka (Daroca)
Duvîru Nehri (Rio Duero)

Ecîlâr
Elbasît (Albacete)
Elbe (Alava)
Elbe ve’l-Gılâ’, Kaştâle’l-Kadîme
Elbeyyâzîn (Albaicin)
Elekûn (Alacon)
Elgarb (Algarve)
Elhandak (Alhondiga)
Elma’den (Almaden)
Elmeriye (Almeria)
Emâye (Amaya)
Endâre (Ondora)
Endereş (Andarax)
Endereş Nehri
Endûcer (Andujar)
Enîşe
Entakîre (Antequera)
Erkebîka, İrketebe (Ercavica)
Erküş (Arcos de la Frontera)
Ernît (Arnedo)
Erşedûne (Archidona)
Eşîl (Achila)
Estaba (Estepa)
Eştebîn (San Esteban)
Esterga, Eşturga (Astorga)

Fahsu’l-Bellût (Los Pedroches)
Fahsu’r-Renîsûl (Arinsol)
Fâtıma (Fatima)
Favila
Feccü Târık (Buitrogo)
Fehmîn (Alfamin)
Fentidûnya (Fuentidueña)
Ferementîre
Finyâne (Finana)
Fîzû
France (İfrance)
Fürnecûlüş (Hornachuelos)

Gâle, Galîş (Galicia)
Garnata, Gırnata, Agranata (Granada)
Guleyre (Cullera)
Gulinne
Gutunde, Gatande (Cutande)

Hadderu (El-Darro) nehri
Halîcü Beskâye, el-Bahru’l-Ahdar
Hamme, el-Hâme (Alhama, Los Banos)
Hemdân (Alhendin)
Herbele
Hîhûn
Hısn Bülkûne (Porcuna)
Hısnü Belec (Vilches)
Hısnü Liyyît, Elît (Aledo)
Hısnü Muklîn (Moclin)
Hısnü Sent Ukrûc (Santa Cruz de La Sierra)
Hısnü Şüleyr
Hısnü’l-Bitrûc (Alcala de Pedroche)
Hısnü’l-Haneş (Alanje)
Hısnü’l-Hanş (Alanje)
Hısnü’l-Ikâb (Las Navas de Tolosa)
Hısnü’l-Keres (Alcaraz)
Hısnü’l-Ma’den (Almada)
Hısnü’l-Menâr
Hısnü’l-Müdevver (Almodavar del Rio)

İbeltânsiye (Palencia)
İkâb (Las Navas de Tolosa)
İklîm el-Münestîr (Almonaster la Real)
İklîm Kartuşâne (Cartuja)
İklîm Tuşâne (Tocina)
İklîmü’ş-Şeref (Ajarafe)
İlbîre (Elvira)
İlş, İlc, Eleş (Elche)
Îriye (Iria)
İrş (Erco)
İşbîliye (Sevilla)
İstabbe (Estepa)
İsticce (Ecija)

Kabra (Cabra)
Kabtûr (Isla Mayor)
Kabzâk (Alcaudeta)
Kâdis (Cadiz)
Kal’atü Câbir
Kal’atü Eyyûb (Calatayub)
Kal’atü Rebah (Calatrava la Vieja)
Kal’atü Rebâh (Calatrava)
Kal’atü Yahsûb (Alcala la Real, Calat la Real)
Kal’atü’n-Nehr, Kal’atü Henâres
Kalahürre (Calahorra)
Kalşâne (Calsena)
Kanbâniye (Campina)
Kanbîl (Canbil)
Kantara Ağırbâle (Puente del Cabriel)
Kantebriye (Cantabria)
Kaptîl (Capitale, Isla Menor)
Karabâka (Caravaca)
Karbelyân (Crevillente)
Kargaşûne (Carcassonne)
Karmûne (Carmona)
Kartâcenetü’l-Halfâ (Cartagena)
Kartaşâne (Cartujana)
Kâsareş, Kanreş (Caceres)
Kasr (Alcazar)
Kasru Ebî Dânis, Kasru’l-Feth (Alcacer de Sal)
Kaştâle, Kastâle (Castilla, Castile, Kastilya)
Kaycâta, Kayşâta (Quesada)
Kelûniye (Cluny)
Kerekûy (Caracuel)
Keres (Alcaraz)
Ketunde, Gatunde (Cutanda)
Kırbelyân (Crevillente)
Kofadunca (Covadonga)
Kulumriye, Kulunbîre, Kulumbriye (Coimbra)
Kumâreş (Comares)
Kümünşere
Kûnga (Conca, Cuenca)
Kûnîl
Kûriye (Coria)
Küriyûn (Corion)
Kurtuba (Cordova, Córdoba)
Kurûniye (Corogia)
Kürünne (Coruna)
Kûyansa (Belensiye de Don Juan)

Lâride (Lerida)
Leble (Niebla)
Lefent
Levşe (Loja)
Leyyit (Aledo)
Likant (Alicante)
Lisâne (Lucena)
Liyûn (León)
Luk, Lagaş (Lugo)
Lûrka, Lûraka (Lorca)

Mâidetü’l-Melik (Mesa del Rey)
Maklûne (Maguelonne)
Mâlega (Málaga)
Mansûre (Cuevas de Almanzora)
Mâride (Mérida)
Mârtüş (Martos)
Matrîl (Motril)
Mayor (Elvira)
Mecrît (Madrid)
Medînet Sâlim (Medinaceli)
Medînetü Şent Yâkub el-Mukaddese (Santiago de Compostela)
Medînetü Şezûne (Sidonia)
Medînetü Vâdî’l-Hicâre (Guadalajara)
Medînetü’l-Mâide
Medînetü’l-Mülkiye
Medînetü’z-Zehrâ
Mekkâde (Maqueda)
Memerru Bârbinyân
Memerru Beyûne
Memerru Bûkîrdâ
Memerru Câga
Menhâ, el-Menşâ
Meniyyetü’n-Nasr
Menteşûn (Monzon)
Mentîl (Montiel)
Mentîşe (Mentesa)
Merbelle (Marbella)
Mercü’r-Rikâd
Mersâ Süheyl (Fuen Girola)
Merşâne, Mersâne (Maracena, Machena)
Merşigâle
Mevrûr, Murûr (Moron)
Miron
Mîrtüle, Mârtüle (Mertola)
Müdevver (Almodavar del Rio)
Mûle (Mula)
Mündûcer (Mondujar)
Münekkeb (Almunecar)
Münestîr (Almonaster la Real)
Müntanceş (Montanchez)
Müntûr (Montoro)
Mürbitâru (Murviedro)
Mürsâne (Maracena)
Mürsiye, Tüdmîr (Murcia, Teodomiro)
Mürteş
Mûyes (Muez)

Neberre, Nabârre, Bilâdü’l-Beşkens, Beşkûnye, Nebre (Navarra)
Nerbûne (Narbonne)

Osuan
Osvar
Oviedo (Ubît)

Porto, San Martin de (Uburtu)

Ravta (Rueda, Rota)
Rayyü (Raiyo)
Remle (La Rambla)
Rikle (Ricla)
Rîmiyye (Reiymo)
Rîş (Erija)
Rübeyne
Rükkâne
Rümeyle (Romilla)
Runde (Ronda)

Sagru’l-A’lâ
Sagru’l-Ednâ
Sagru’l-Evsat
Sağru’l-Kasr, Kasru Ebu Dânis (Alcacer de Sal)
Sâhâcûn
Şakunde (Secunda)
Sâkunte, Mürbaytar
Şakûre (Segura de la Sierra)
Sâns (Saintes)
Sântedîr (Santander)
Sarakusta (Zaragoza, Saragossa)

Şâtıbe (Jativa)
Şatûber (Sadoa)
Sebte (Ceuta)
Sebtimâniye (Septimania)
Şecs (Sax)
Şekûbiye (Ségovia)
Şelbatarra (Salvatierra)
Şelemenka (Salamanca)
Şeltâniye
Şeltîş (Saltes)
Şelûbâniye, Vâdî Şelûbâniye (Salobreña)
Şelûka (Sanlucar la Mayor)
Şelûn Nehri
Semmûre (Zamora)
Şennîl, Sencîl Nehri (Xenil, Genil, Singilis)
Şent Cevân
Şent İştebîn (San Esteban de Gormez)
Şent Menkeş (Simancas)
Şent Meriyyetü’l-Garb, Şentemeriye, Ükşûnbe, el-Gârû (Ocsonoba, Faro, Santa Maria de Algarve)
Şent Meriyyetü’ş-Şark, Semletü Benî Rezîn (Albaracin)
Şent Yâkub (Santiago de Compostela)
Şentefîle (Santafila)
Şentere, Şintere (Santare)
Şenterîn (Santarein, Santarem)
Şentkurûs (Santa Cruz)
Şeref (Ajarafe)
Şerîşü’l-Ferentîre (Xeres, Jerez de la Frontera)
Şerrâzene
Şevzer (Jodar)
Şeyce, Şeyye (Espejo)
Şezûne (Sedona)
Şibrâne (Chiprana)
Şilb (Silves)
Şintere (Cintra)
Şirbe (Serpa)
Şîrtânye
Südeyne (Guddalte)
Şügar (Jucar)
Şüleyr (Solarius)
Suner (Suniario)
Şürrîn (Sorrion)
Sürriye (Soria)
Süvhar (Zujar)

Tabîre (Tavira)
Tâcu Nehri (Rio Tajo)
Tâhunya Nehri
Tâkürünne (Takurunna)
Talebîre (Talavera de la Reina)
Tâleka (Italica)
Talemenke (Talamanca)
Taleyâta (Tallante)
Taraskûne (Tarascon)
Tarasûne (Tarazona)
Tarîf, Cezîretü Tarîf (Tarifa, Isla de la Palomas)
Tarrakûne (Tarragona)
Tarruş
Tarvîl (Teruel)
Taryâne (Triane)
Tercâlü (Trujillo)
Tüdmîr (Tudmir)
Tuleytula (Toledo)
Tulûşe (Tolosa, Toulouse)
Tureş (Torres, Torres Novas)
Turtûşe (Tortosa)
Tuşâne (Tocina)
Tütayle, Tutîle (Tudela)

Übbede (Ubeda)
Uburtu (Porto)
Ûka (Oca)
Uklîş (Ucles)
Ukşunuba, Ükşûnbe (Ocsonoba)
Ünde, Ende (Onda)
Ündere (Ondara)
Ürcûne, Ürcena (Oreja)
Ûrît (Oreto)
Ürş (Urci)
Ürye (Orense)
Uryûle, Urîvle (Orihuela)
Üşbûne, Lişbûne (Lisbon, Lisboa)
Üşûne (Osuna)
Utrîre (Utrera)
Utrûnkeş (Trancoso)

Vâdî Âne (Guadiana)
Vâdî Âne (Guadiana)
Vâdî Âş (Guadix)
Vâdî Besta (Baeza)
Vâdî Dârâ
Vâdî İbnü’l-Velîd (Valladolid)
Vâdî İbru, Düveyru (Ebro Valley)
Vâdî Lekkü (Rio Barbate, Guadalbeca, Guadalete)
Vâdî Minhû
Vâdî Şügar
Vâdî Şügar (Guadijucar)
Vâdî Tâcu (Valle Tajo)
Vâdî’l-Ebyad (Guadalaviar)
Vâdî’l-Ebyaz, Tûriye Nehri
Vâdî’l-Hicâre (Guadalajara)
Vâdî’l-Kanâl (Guadalcanal)
Vâdî’l-Kasr (Guadalcazar)
Vâdî’l-Kebîr Nehri, (en-Nehri’l-A’zam, Guadalquivir)
Vâdî’l-Kutn (Guadalcoton)
Vâdî’r-Râme (Guadarrama)
Vâdî’r-Remle (Guadalaviar)
Vâdî’ş-Şenîl
Vakkaş (Huecas)
Vâlmû (Huelamo)
Vânce (Hueneja)
Vebze (Huete)
Velbe, Üvenbe (Huelva)
Veşga, Üşka (Huesca)

Yâbise (Ibiza)
Yâbüre, Yâfûre, Yebûre (Evora)
Yinişte (Iniesta)

Zellâka (Sagrojas)

Yararlanılan Kaynaklar

Hasan el-Vezzân, İbn Muhammed el-Gırnâtî el-Fâsî (Afrikalı Leo, 888-957/1483-1550): Vasfu İfrîkıye, Tahk. M. el-Haccî-M. el-Ahdar, C.I-II, Beyrut, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1983
Himyerî, Muhammed b. Abdülmü’min (ö.900/1495): er-Ravdu’l-mi’târ fî haberi’l-aktâr, Tahk. İhsan Abbâs, Beyrut, Mektebetü Lübnan, 1984
İbn Havkal, Ebu’l-Kâsım Muhammed (ö.367/977): Sûretü’l-arz, Leiden, E. J. Brill, 1938
İdrîsî, Muhammed b. Abdullah el-Hammûdî (493/1100-548/1154): Nüzhetü’l-müştâk fî İhtirâkı’l-âfâk, C.I, Beyrut, Âlemü’l-Kütüb, 1989
Makkarî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed et-Tilemsânî (ö.1041/1631): Nefhu’t-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb ve zikri vezîrihâ Lisânüddîn İbnü’l-Hatîb, Tahk. Yusuf M. el-Bukâî Dâru’l-Fikr, C.I-V, Beyrut 1998
Yâkut el-Hamevî, Ebu Abdullah b. Abdullah (ö.626/1229): Mu’cemu’l-buldân, Tahk. F. Wüstenfeld-Ed. F.Sezgin, C.III, Mısır, IGAIW, 1994
Bishko, Charles J.: “The Spanish and Portuguese Reconquest: 1095-1492”, A History of the Crusades, Ed. Harry W. Hazard, III, Univ. of Wisconsin Press, 1975, (Çevrimiçi) http://libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001
Biştâvî, Adil Said, el-Endelüsiyyûn el-Mevârike: Dirâseh fî târîhi’l-Endelüsiyyîn ba’de sukûti Gırnata,, Dimeşk 1985, s. 315-319
Cemaleddin, Muhsin: “Mâ esheme bihî’l-Müsteşrikûne’l-İsbân fî’d-dirâsâti’l-Endelüsiyye el-İslâmiyye”, el-Mevrid, C.IX, S. 4, (Bağdad) 1980, s. 433-447
Glick, Thomas F.: Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages: Comparative Perspectives on Social and Cultural Formation, Princeton, 1979, (Çevrimiçi) http://libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001
Haccî, Abdurrahman A.: et-Târîhu’l-Endelüsî mine’l-fethi’l-İslâmî hattâ sukûtu Gırnata, Dımeşk, Dâru’l-Kalem, 1997
Harekât, İbrahim: “Bâce”, DİA, C.IV, 413
Harekât, İbrahim: “Belensiye”, DİA, C.V, 404-05
İnân, Muhammed A.: Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs, I-VI, Kâhire, Mektebetü’l-Hâncî, 1997
İnân, Muhammed A.: el-Âsâru’l-Endelüsiyyeti’l-bâkıye fî İsbanya ve’l-Burtugal, Kâhire, Mektebetü’l-Hâncî, 1997
Kennedy, Hugh: Muslim Spain and Portugal, London, Longman, 1996
Kinder, Hermann-Werner Hilgemann: Atlas Historico Mundial, Madrid, ISTMO, 1996
Levi-Provençal, E.: “İşbiliye”, İA, C.V/2, 1226-30
Levi-Provençal, E.: “Malaga”, İA, C.VII, 219-20
Levi-Provençal, E.: “Mürsiye”, İA, C.VIII, 810-12
Levi-Provençal, E.: el-İslâm fî’l-Mağrib ve’l-Endelüs, Çev. A.Sâlim-S.Hilmî, Kahire, Dâru Nehdati Mısr, 1956
Lomax, Derek W.: The Reconquest of Spain, N.York, Longman, 1978
Makki, Mahmud: “The Political History of al-Andalus”, The Legacy of Muslim Spain, Leiden, Brill, 1992, s. 1-98
Müneccid, Sslahaddin, “Mu’cemü eşhüru’l-müdüni’l-Endelüsiyye”, Revue de L’Academia Arabe, C.XXXXVII, (Dımaşk) 1972, s. 294-303
Nasrullah, Sa’dûn: Târîhu’l-Arabi’s-siyâsî fî’-Endelüs, Beyrut, Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1998
Özaydın, Abdülkerim: “Belâtüşühedâ”, DİA, C.V, 391-92
Özdemir, Mehmet: “Berşelûne”, DİA, C.V, 521-22
Özdemir, Mehmet: “Cebelitârık”, DİA, C.VII, 187-88
Özdemir, Mehmet: “Endülüs”, DİA, C.XI, 211-225
Özdemir, Mehmet: “Gırnata”, DİA, C.XIV, 51-57
Pamias, N.: Espana y Portugal: Carreteras, Ciudades y Villas, Madrid, Publicaciones Pamias, 1999
Seybold, C.F.: “Endülüs”, İA, C.IV, 270-273
Zahoor, A.: “A Chronology of Muslims in Andalusia (Spain, Portugal and Southern France: 711-1790)”, (Çevrimiçi) http://www.erols.com/mkureshi/historyandalus.htm, Şubat 1999, s. 1-8