Home » Bilim İnsanları » Bilim Dünyasında İz Bırakanlar : Binlerce yıl önce, Orta Asya’da yaşamış evrensel deha : Al Biruni

Bilim Dünyasında İz Bırakanlar : Binlerce yıl önce, Orta Asya’da yaşamış evrensel deha : Al Biruni

225px-Biruni_1

El-Biruni (973-1048) Gökbilim, matematik, doğa bilimleri, coğrafya ve tarih alanındaki çalışmalarıyla tanınır.

 

Edindiğin bilgiler, giysilerine benzememeli, sen yıkanırken akıp gitmemeli.

Kendisinden çok sonra gelen Newton, Toricelli, Copernicus, Galileo gibi bilim adamlarına ilham kaynağı oldu.[2]Türkçe dâhil 15 dilde yayımlanan The Unesco Courier dergisi, 1974 yılında çıkardığı sayıyı El-Biruni’ye ayırdı. El-Biruni’yi “Binlerce yıl önce, Orta Asya’da yaşamış evrensel deha” olarak tanıttı.[3][6]

El-Biruni

Bîrûnî (973-1048), Fars kökenli İslam bilgini. Tam adı Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî (Farsça: بیرونی , Arapça: ابو الريحان محمد بن احمد البيروني) dir. Batı dillerinde adı Alberuni veya Aliboron olarak geçer. Gökbilim, matematik, doğa bilimleri, coğrafya ve tarih alanındaki çalışmalarıyla tanınır.

Ebu Reyhan Muhammad bin Ahmedel-Biruni, 973 yılında bugünün Özbekistan’ı sayılan Harezm’de doğdu.[1][10] Babası Ahmed bin Ali Andicani kendisine saygı duyulan, güvenilir bir kişiydi. Uzayı gözlemleyen bir gözlemevinde çalışırdı. Aynı zamanda yazları çiftçilik, kışları marangozluk ile geçinirdi. Gökyüzünü ve ayı saatlerce seyreder, gizemli formüller ve eşitlikler üzerinde uğraşırdı.  [2]

El-Biruni, bilim konuları ile ilgili ilk eğitimini bölgenin hükümdar ailesinden olan Ebu Nasr Mansur’dan edindi. Ebu Nasr Mansur, seçkin bir matematikçi ve gökbilimciydi. El-Biruni’ye Öklid geometrisi ve Batlamyus astronomisini öğretti.[3]

O dönemde, Harezm bilimd e altın çağı yaşıyordu. Kuzey bölge insanları ile yaptıkları ticaret de bilimin gelişmesine katkı sağlıyordu.[3]  11. yüzyılın önemli Müslüman hükümdarlarından Gazneli Mahmut ülkeyi fethettiğinde, bilimsel ünü yayılan El-Biruni’yi yanından ayırmadı. Hindistan’a yaptığı seyahatlerde yanında götürdü.[4] 

El-Biruni, 1017-1030 yılları arasında Hindistan’da yaşadı. O dönemde Hindistan, astronomi ve aritmetikte ileriydi.[3] Hindistan’da kaldığı bu süre zarfında, Yunanca öğretmenin karşılığında, Hindistan’ın felsefesini ve bilimini öğrendi.[6]  Hindistan’ın bilim, edebiyat ve sanatını inceledi.[5]

El-Biruni, Yunan felsefesinden çok etkilendi. Homer’in İlyada ve Odyssey, Plato’nun Yasalar adlı eserlerinden haberdardı. Aristo, Arşimet ve Demokritus’un çalışmalarına derin bir saygı duyuyordu.

220px-Lunar_eclipse_al-Biruni

El-Birûni’nin Ay’ın farklı durumlarını gösteren modellemesi.

El-Biruni, bilimsel çalışmalarına 17 yaşında başladı. Güneşin yüksekliği ve şehrin boylamını hesapladı.[6]  güneşin hareketlerinden mevsimlerin tam olarak ne zaman başladığını ortaya koydu. Dünya boylamının genişliğinden daha uzun olduğunu ileri sürdü. Dünyanın çapını, bugünkü değere çok yakın olarak hesapladı.[7] Jeodezi (yerkürenin şeklini tespit ve yeryüzünü ölçme işlemlerini konu edinen bilim dalı) biliminin kurucusu oldu.[14]

Hindistan’dayken öğrendiği trigonometrinin astronomiden ayrı bir bilim olarak görülmesi gerektiğini savundu. [14]  Trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın birim olarak kullanılmasını önerdi. Sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilk kez El-Biruni tanımladı. [15] 

Geliştirdiği teleskoplar ile gözlemleri sonucunda, gezegenlerin güneş etrafında döndüğünü doğrulayan Galileo’dan 600 sene önce, ‘dünyanın döndüğü’ fikrini El-Biruni savundu. Newton’dan 700 sene önce, Netwon’un matematiksel olarak ispatladığı yer çekimi kuramı üzerine ilk fikirleri El-Biruni ileri sürdü. Dünya dönüyorsa, ağaçlar ve taşların neden fırlamadığı sorusuna, merkezde bir çekicilik olduğu ve her şeyin dünyanın merkezine düştüğü cevabını verdi. [16] 

Kuzey, Güney, Doğu ve Batı’nın farklı noktalarda buluştuğunu; denizlerin ardında dünyanın doğusu ve batı kıyıları arasında bir karanın bulunduğunu (Bugünkü Amerika) öngördü.[7][12] 

24 yaşlarındayken Harezm’in başkenti Kath’da ay tutulmasını gözlemledi. Aynı gözlemi, Bağdat’ta yaşayan o dönemin matematikçisi Ebū el-Vefāʾ el-Būzecānī’den (940-998) yapmasını ve tutulmanın tam zamanın kaydetmesini istedi. Bu iki bilim adamının, aynı olayı iki ayrı yerde ayrı zamanlarda gözlemlemeleri, iki farlı nokta arasında boylam farkını hesaplamalarını sağladı.[6]

El-Biruni’nin en önemli ilk kitabı 21 üniteden oluşan El-Asar’il-Bakiye an’il-Kuruni’I Haliye idi. Kitabında, zaman kavramını matematik, astronomi, coğrafya, geometri ve diğer bilim dallarını kullanarak inceledi. Gün ve gecenin nasıl oluştuğunu ve günlerin değişen uzunluklarını, dünyanın şekli ve güneş etrafındaki hareketine neden göstererek açıkladı.[2] 

El-Biruni, aynı zamanda çok iyi bir ansiklopedi yazarıydı. Yine El-Asar’il-Bakiye an’il-Kuruni’I Haliye isimli kitabında Orta ve Yakın Doğu’da kullanılmakta olan takvim sistemlerini gösterdi. Hindistan’ın erken ortaçağ bilimlerini betimleyerek, matematik, astronomi ve astroloji’nin temellerini anlattı.Dünya tarihinde ilk kez abdominal doğum’un (sezeryan) nasıl yapılacağını El-Biruni gösterdi. Bunun gösterimine yine bu kitabında yer verdi. [13] 

alb1

El-Kanunü’l-Mesudi kitabı ile ayrıntılı bir matematiksel coğrafya eseri yazdı. İstihrâc el-Evtâr fî Dâireisimli kitabında Orta Asya’nın topoğrafyasını belirledi. Kitabü’I Cemahirfi Ma’rifeti Cevahir’de 50’nin üzerinde mineral, maden, metal, alaşım, porselen gibi maddeler hakkında detaylı bilgi verdi.Kitabında, her bir maddenin, maddeleri birbirinden ayırt etmeye yarayan özgül ağırlıklarını gösterdi.[8]   Ömrü boyunca incelediği bitkileri Kitâbü’s-Saydele isimli kitabında listeledi ve doğal ilaçların hangi hastalıklara iyi geldiğini kapsamlı bir şekilde anlattı.[4] 

Doğal kaynakların sınırlılığına işaret ederek “tabiat ekonomisi” kavramını ortaya koydu. Canlıların oluşum ve gelişimini inceledi. Tabiatta güçlü olanın yaşamını sürdüreceğini yazdı.[2] 

El-Biruni, dönemin diğer büyük üstadı İbn-i Sina ile genç yaşta kabul edildiği Mamun Akademisi’nde tanıştı. [11]  Yazıştığı mektuplarında, ısı, hareket ve ışın olaylarını tartıştı ve dünyada ışınların hızından daha hızlı bir şey olmadığını, havada yayılan sesten daha hızlı olduğunu savundu.[9]

El-Biruni, astronomi ve coğrafya ölçümleri için birçok alet geliştirdi. Ne yazık ki geliştirdiği ölçme aletlerinin birçoğu zaman içerisinde kayboldu. El-Biruni’nin geliştirdiği piknometre [elementlerin yoğunluğunu ölçen konik şeklinde bir alet],  mekanik usturlap [güneş, ay ve yıldızların konumunu belirlemek için kullanılan ölçme aracı] ve bazı harita projeksiyonları [yeryüzünün iki boyutlu düzlemde göstermek için kullanılan model] günümüze kadar ulaşan ölçme araçları oldu.[2]

Bîrûnî’nin astronomi alanında yaptığı çalışmaların başında Sultan Mesut’a 1010’da sunduğu “Mesudî fi’l Heyeti ve’n-Nücum” adlı yapıtı gelmektedir. Bu yapıt günümüze gelmiş olup bu konuda yaptığı çalışmalarının bir kısmı kayıptır. Kanun adlı eserinde Aristo ve Batlamyus’un görüşlerini tartışma konusu yaparak Dünya’nın kendi ekseninde dönüyor olma olasılığı üzerinde durması bilim tarihi açısından önemlidir. Ancak bu konuda kesin bir sonuca varamadığı varsayılan Bîrûnî’nin günümüze değin bu konuda bir eseri ulaşmamıştır.

“Nihâyâtü’l-Emâkin” (Türkçe: Mekânların Sonları) adlı yapıtı, coğrafyadan, jeoloji ve jeodeziye kadar bir dizi konudaki yazılarını içerir. Sultan Mesut’a sunduğu “el-Kanunü’l-Mesudi”, Bîrûnî’nin astronomi alanındaki en önemli yapıtıdır. Bilim tarihçilerine göre o, Kopernik’le başlayan çağdaş astronominin temellerini atmıştır.

Ayrıca gerilim düzleminin gök apsisine göre eğikliğini de (enlem eğikliği) Kas, Gürgenç ve Gazne’de yaptığı çeşitli hesaplamalarla aslına çok uzak değerlerde bulmuştur. Ayrıca birçok elementli ve bileşikli hesaplayabilmiştir. Boylamın belirlenmesi gerilimininkine nazaran daha zor olduğundan Bîrûnî, iki nokta arasındaki boylam farkını enleme ve aradaki toplam uzaklığa dayanan bir formülle hesaplama yoluna gitmiş, ölçme ve gözlemlerinde hata payını en aza indirgemek için uğraşmıştır. Bunun yanında gözlem aletlerinin boyutunu büyütmek yerine onları çapraz çizgilere bölmeleyerek duyarlılığı arttıracağını keşfederek verniye ilkesinin temellerini atmıştır. Aşağıda ekliptik eğimin değerini bulan bazı bilim adamlarının ortaya attığı sayı değerleri bulunmaktadır:

Bilim adamı Yıl Ekliptik eğimi
Batlamyus 23 50’
El Me’mun astronomları 832 23 33’ 39”
Sâbit bin Kurre 875 23 30’ 30’’
El-Battânî 880 23 35’
El-Bîrûnî 995 23 27’
Tycho Brahe 1790 23 30’
Bradley 1750 23 38’.3
Modern ölçütler 1950 23 26’.7

 

1030-1040 yılları arasındaki dönemin lideri Sultan Mesut için yazdığı Kitabü’l-kanunü’l Mesudi Fi İlm-i Nücum’da astronominin temellerini oluşturdu. Sultan Mesut, El-Biruni’ye saf gümüş yüklü bir fil hediye etti. (Bazı tarihçiler, bu hediyeyi El-Biruni’ye, kendisi bu kitabı yazdıktan sonra ettiğine inanmaktadır). El-Biruni, hediyenin kendisini bilimden uzaklaştıracağı düşüncesiyle hediyeyi kabul etmedi ve “Bir âlim, gümüşün çabuk tükenebileceğini, fakat bilimin yıllar boyu yaşayacağını bilir. Ömür boyu süren bilgeliği, geçici parlak gümüşe asla değişmem.” dedi.[2][3]

Çağdaşları, El-Biruni’den “her yıl iki bayram günü hariç, elleri yazmaktan, gözleri gözlemlemekten ve aklı düşünmekten hiç yorulmadı” şeklinde bahsederdi.[3]  El-Biruni, yaşamı boyunca astronomiden ilaç bilimine kadar neredeyse her alan ile ilgilenen bir bilim adamı ve filozoftu. Hem dünyanın fiziki yapısı hem de toplum ve kültürler üzerine çalıştı.[3]

Kendisinden çok sonra gelen Newton, Toricelli, Copernicus, Galileo gibi bilim adamlarına ilham kaynağı oldu.[2]Türkçe dâhil 15 dilde yayımlanan The Unesco Courier dergisi, 1974 yılında çıkardığı sayıyı El-Biruni’ye ayırdı. El-Biruni’yi “Binlerce yıl önce, Orta Asya’da yaşamış evrensel deha” olarak tanıttı.[3][6]

El-Biruni, 75 yaşında vefat etti. Kendisinin, bugünün Afganistan bölgesi olan Gazne‘de öldüğü düşünülmektedir.[1][10]

Kişisel gözlem ve doğrudan inceleme,kaydetme kapasitesini artırır; gerçeği ayırt etmeyi ve aynı zamanda nesneleri tanımlamayı sağlar…   Sadece kitaptan okumak yerine, verileri toplamakta büyük bir fayda ve teşvik vardır.”   

El-Biruni

KAYNAKÇA

[1] Bosworth, C. E. (1979). The Encyclopaedia of Islam A-B Volume 1.

[2] Kamiar, M. (2009). Brilliant Biruni: A life story of Abu Rayhan Mohammad Ibn Ahmad. The Scarecrow, Plymouth: UK.

[3] Gafurov, B. (1974, June). Al-Biruni: A universal genius who lived in Central Asia. The Unesco Courier, 4-9.

[4] Hazmy, W., Zainurashid, Z., Hussaini, R. (…) Muslim Scholars and Scientists. Islamic Medical Association of Malaysa N. Sembilan. Kuala Lumpur: Malaysa

[5] Bag, A. K. (1975). Al-Biruni on Indian Arithmetic. Indian Journal of History of Science, 10(2), 174-184.

[6] Boilot, J. (1974, June). The long odyssey: In the footsteps of a Muslim scholar. The Unesco Courier, 10-14.

[7] Ahmad, R.(2010).Al-Biruni: A great muslim scientist, phiolospher and historian (973-1050 Ad). Journal of Pakistan Vision, 10(1), 167-179.

[8] Asimonov, M. S., Asimonov, M. S., Boswroth, C. E. (1998). History of Civilizations of Central Asia Volume IV; A.D. 750 to the end of the fifteen century. Part One: The historical, social and economic setting. UNESCO.

 [9] Sparavigna, A. C. (2013). The science of al-Biruni. 5 Mayıs 2014 tarihinde http://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1312/1312.7288.pdf adresinden erişildi.

[10] Roshdi, R. (2005). Encyclopedia of the historic of arabic science: Volume I. Routledge Taylor and Francis, New York: NY.

[11] Bersanelli, M., Gargantini, M. (2009). From Galileo to Gell-Mann: The wonder that inspired the greatest scientists of all time –In their own words. Templeton Press, West Conshohocken: PA.

[12] Frederick, S. S. (2013). So, Who did discover America? History Today Volume, 63(12).

[13]   Hossam E. Fadel (2011). Postmortem and perimortem cesarean section: Historical, religious, and ethical considerations. Journal of Islamic Medical Association of North America, 43, 194-200.

[14] Nasr, S. H. (1974, June). Free-wheeling philosopher. The Unesco Courier, 38-41.

[15]   Wilson, R. (2013). Islamic Mathematics I. The Mathematical Intelligencer, 35(3), 88.

[16] Salim-Atchekzai, M. (1974, June). A pioneer of scientific observation. The Unesco Courier, 16-19.